Nisko i okolice to teren niezmiennie atrakcyjny dla archeologów. Do tej pory zinwentaryzowano około 150 stanowisk ze śladami prehistorycznych kultur. Badania archeologiczne dowodzą, że osadnictwo na tych terenach sięga znacznie wcześniejszego okresu niż 1429r., kiedy to ukazała się pierwsza wzmianka o Nisku. Odkrycia dokonane na tzw. "Skrzyńskiej Górze" pochodzą z epoki neolitu.

W wiekach X-XIII nastąpił drugi etap rozwoju osady w Nisku, w jego efekcie powstało dzisiejsze miasto. W tym samym czasie założono, na wzgórzu nad Sanem, osadę w Krzeszowie.
Ludność, osiedlająca się w Puszczy Sandomierskiej we wczesnym średniowieczu, zajmowała się hodowlą, rolnictwem i rzemiosłem (garncarstwo, tkactwo, obróbka metali, kości rogu itp.) Wynikało to z konieczności przystosowania się do warunków panujących w puszczy. Po wytrzebieniu grubej zwierzyny, dotychczasowi łowcy musieli przeobrazić się w rolników i rzemieślników.

Intensyfikacja procesów osadniczych nastąpiła z chwilą nadawania ziem Puszczy Sandomierskiej możnym radom i Kościołowi. Rodziły się własności ziemskie, m. in. Tarnowskich i Gryfitów, duże posiadłości kościelne. Królewszczyzny ulegały poważnemu zmniejszeniu. W XIII wieku, skutkiem najazdów tatarskich, ludność Ziemi Sandomierskiej, wypędzona ze zrujnowanych siedzib, skolonizowała północne obszary puszczy. Wtedy założono m. in. osadę Bieliny.

Następne fazy osadnictwa na tym terenie wychodzą z pradziejowych mroków i są już udokumentowane źródłami historycznymi. Nisko stanowiło centrum życia gospodarczego i kulturalnego ludności z południowych obrzeży Puszczy Sańsko-Wiślanej.

Od wczesnego średniowiecza do XVI wieku z tytułu własności królewskiej Nisko i okolice były eksploatowane gospodarczo jako miejsce wielkich polowań a następnie wyrębu i spławu drewna Sanem i Wisłą.

W drugiej połowie XVI wieku miały miejsce na tych terenach wystąpienia i bunty o charakterze antyfeudalnym. Powodem konfliktu było nadużywanie władzy i wyzysk chłopów przez starostę sandomierskiego Andrzeja Firleja. W związku z tym w 1577 i 1578r. chłopi z Niska, Zalesia, Pława, Zarzecza wnieśli do króla Stefana Batorego, w czasie jego pobytu w Tarnogrodzie i Zamchu, "żałobę" o sprawiedliwość i opiekę. Spowodowało to zaostrzenie konfliktu, który z czasem objął całe starostwo sandomierskie.

W zaistniałym sporze król stanął po stronie chłopów. Andrzej Firlej został wezwany do Warszawy przez króla. Tam też na sejmie walnym koronnym w dniu 10 listopada 1583r. wydano korzystny dekret dla chłopów. Następnie na zjazdach w obecności starosty Firleja w marcu 1583 roku w Niepołomicach i kwietniu tegoż roku w Sandomierzu podjęto dalsze orzeczenia, które w dużym stopniu ulżyły niedoli poddanych w majątkach królewskich.

W XVII wieku cały region znalazł się w latyfundium rodziny Lubomirskich. Nisko, podobnie jak inne osady, np. Ryki, Tuszów czy Lubartów specjalizowało się w uprawie żyta. Gospodarcze zubożenie i zahamowanie rozwoju przyniosły wojny szwedzkie. 27 marca 1656 roku Stefan Czarniecki stoczył tu wielką zwycięską bitwę z ustępującymi ku Wiśle wojskami szwedzkimi Karola Gustawa.

Nisko było miejscem kilku centralnych obozowań i zwoływań szlachty (niemal konfederacji) z całego kraju np. w 1713 czy w 1740r.

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772r. byłe dobra królewskie stały się własnością funduszu religijnego. Rząd austriacki podjął akcję rozwoju hut żelaza i szkła. Z powodu braku odbiorców i złych dróg transportowych rozwój przemysłu skończył się fiaskiem. Rząd austriacki wystawił Nisko na licytację. Z dniem 14 lipca 1834r. nowym właścicielem Niska został Łowczy Dworu Karol Reinchenbach. Natomiast majątek Sopot koło Niska zakupił magnat pochodzenia polsko-czeskiego Eugeniusz hr. Kinsky.

 

W 1867r. dobra w Nisku, należące do rodziny Reinchenbachów, nabył hr. Roger de Miremout (pochodzenia austriacko- francuskiego). Staraniem hr. Rogera Resseguiera, który wykorzystał w tym celu koneksje z dworem austriackim, ustanowiono w Nisku siedzibę władz administracyjnych z funkcją starosty. W tym czasie ponownie uruchomiono huty żelaza, fabrykę zapałek, a także założono warsztaty kowalsko-ślusarskie. Po śmierci hr. Rogera Resseguiera majątek odziedziczył jego syn Oliver, który wcześniej w 1868 roku wstąpił w związek małżeński z Marią Kinsky, córką Eugeniusza.

Był to okres dynamicznego rozwoju Niska i okolic. Resseguierowie wybudowali duży tartak, młyn i browar. W 1896r. rozpoczęto budowę kolei na trasie Rozwadów-Nisko-Przeworsk. Od 1877r. istniała poczta konna do Rzeszowa, prowadzona przez Majerów. Od 1900r. do Rzeszowa wiodła bita droga, łącząca się z powstałą wcześniej, obecną ulicą Sandomierską, po której obu stronach stały drewniane domki. W 1875r. wybudowano budynek starostwa (obecnie UGiM), jako że od roku 1857 Nisko było siedzibą powiatu. W 1894r. powstała cegielnia ręczno-konna, a w cztery lata później mechaniczna. W. 1870r. zorganizowano liczący 12 łóżek pierwszy szpital, mieszczący się przy ul. Sandomierskiej (budynek internatu Szkoły Elektrycznej). W osiem lat później uruchomiono pierwszą aptekę.

W latach 1870-1900 Nisko miało 2 sklepy spożywcze, 3 mięsno-wędliniarskie, 3 mięsno-wołowe (żydowskie), 7 przemysłowych, 2 restauracje, piwiarnie, ciastkarnie, sklep monopolowy i z artykułami kolonialnymi.

W latach 1869-1900 wybudowano koszary,gdzie stacjonował 23 batalion pułku austriackiego z Jarosławia. W 1902r. istniało już przedszkole na obecnej ulicy 3-go Maja, prowadzone przez siostry zakonne.

Od 1906r. w majątku Resseguierów było światło elektryczne. W mieście działała własna straż pożarna. Istniał już 40 łóżkowy szpital przy ulicy I. Paderewskiego, świadczący usługi dla okolicznej ludności i miejscowych zakładów pracy: młyna, cegielni, garbarni. O jakości usług lekarskich może świadczyć fakt, że już 25 marca 1846 roku lekarz Buchta zastosował w Nisku znieczulenie eterowe trzecie tego typu w Polsce. W 1904 roku ze składek społeczeństwa powstał budynek Towarzystwa Gimnastycznego "SOKÓŁ". Te dwie instytucje odegrały wielką rolę w kształtowaniu polskości u młodych ludzi. Świadczy o tym ilość młodzieży niżańskiej, która wzięła udział w walkach o niepodległość. Gimnazjaliści walczyli w legionach Piłsudskiego, a w 1918 uczniowie starszych klas poszli ochotniczo bronić Lwowa. Najwięcej jednak młodzieży walczyło w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku.

Po odzyskaniu niepodległości przy budynku Gimnazjum został odsłonięty pomnik Orląt Lwowskich, upamiętniających poległych uczniów: Stefana Kościółka, Mariana Zarębę. Podczas I wojny światowej miasto zostało dość znacznie zniszczone. Z chwilą uzyskania niepodległości w dniu 31 października 1918 roku, odbył się na plantach wiec z udziałem mieszkańców Niska i okolic. W czasie wiecu poinformowano ludność o podpisaniu kapitulacji przez dowództwo austriackie oraz o powstaniu polskich władz w Krakowie. Przystąpiono do organizacji władz powiatowych. Starostą został profesor gimnazjalny Stanisław Ćwikowski, który mianował nowych wójtów i utworzył porządkową straż obywatelską. Następnie w krótkim czasie została zorganizowana władza powiatowa i lokalna. Tereny niżańskie weszły w nowy etap rozwoju w wolnej, niepodległej Polsce. Rosła liczba mieszkańców - w 1921r. Nisko liczyło 5103 obywateli. Ludność znajdowała zatrudnienie w administracji, na kolei, poczcie, w zakładach drzewnych i cegielni oraz handlu. 19 stycznia 1937r. w kancelarii notariusza Karola Hettlingera w Warszawie podpisano umowę o założeniu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością pod nazwą Zakłady Południowe - Sp. z o.o. w Nisku. 20 marca 1937r. ścięto pierwsze sosny w lasach wsi Pławo, należące uprzednio do Frankego, przygotowując teren pod inwestycje Centralnego Okręgu Przemysłowego.

Dla Niska otwarły się nowe, wielkie perspektywy, nawet osiedle i ośrodek przemysłowy w Stalowej Woli do 1946r. przynależne były do starostwa niżańskiego, a robotnicy rekrutowali się z okolic i miasta Niska. Prawa miejskie otrzymało Nisko 20 października 1933r. do tego czasu było jedną z dwu wsi, w których mieściły się siedziby powiatów. W 1932r. Nisko zyskało herb przedstawiający jodłę i biegnącą z góry na dół wstęgę rzeki San.

W czasie okupacji - Nisko było bastionem polskości. Utworzono tu Obwód AK Nisko z siedzibą w Stalowej Woli. Tu działały Bataliony Chłopskie, "Roch", "Straż". Represje hitlerowskie stosunkowo wcześnie dotknęły miasto. Już 6 listopada 1939r. zarządzeniem Land-komisarza Ehausa 150 nauczycieli z całego powiatu zostało wezwanych na konferencje. Wszystkich aresztowano i osadzono w więzieniu w Rzeszowie.

Kolejne represje nastąpiły wiosną 1940r., kiedy to aresztowano prawie całą inteligencje nizańską. Równie okrutny los spotkał żołnierzy i policjantów. Wielu z nich oddało życie na różnych frontach II wojny światowej, w obozach koncentracyjnych i sowieckich łagrach. Nazwiska ich upamiętniają tablice umieszczone na ścianach miejscowego kościoła parafialnego.

Nisko i okolice znalazły się w centrum zainteresowania okupanta niemieckiego jako stolica terytorium żydowskiego, ośrodka emigracyjnego w skali europejskiej. Adolf Eichmann, naczelny "ekspert do rozwiązania kwestii żydowskiej" w hitlerowskich Niemczech, uznał Nisko i okolice za najbardziej nadające się do założenia wydzielonego "państwa żydowskiego". Pierwszy "Durchgangslager bei Nisko" zlokalizowany został w Zarzeczu. 18 października 1939 roku na stacje kolejową wNisku przybył 1000-osobowy konwój Żydów z Wiednia i Pragi, do którego sam SS-Hauptsturmfuhrer Adolf Eichmann wygłosił "mowę powitalną".

Teren przyległy do obszaru niżańskiego stanowił bazę partyzancką, dla oddziałów partyzantów polskich i sowieckich, które nękały skutecznie okupanta, ale w odwecie na ziemi niżańskiej dokonywane były częste aresztowania i pacyfikacje.

Ofiarność miejscowej ludności wspomagającej ruch niepodległościowy spotykała się z okrucieństwem władz okupacyjnych.

Dociera wiadomość o tragicznej śmierci Wodza Naczelnego gen. Władysława Sikorskiego i odkrycia masowych grobów pomordowanych w lesie katyńskim. Zbliża, się front niemiecko-sowiecki. Dochodzą wiadomości o prześladowaniach Polaków przez NKWD na wschodnich, uwolnionych od Niemców terenach. Dowództwa placówek AK wprowadzają akcję "Burza", mającą na celu wspomaganie Armii Czerwonej. Tuż po wycofaniu się wojsk hitlerowskich, w Nisku i przylegających miejscowościach stacjonują oddziały NKWD, prowadzące śledztwa i wywiady. Powtarzają się przypadki pojedynczych rozstrzeliwań Polaków.

Wreszcie w październiku, a głównie w listopadzie NKWD prowadzi masowe. aresztowania byłych żołnierzy AK i wywozi ich do bazy w Przemyślu.
W niedalekim Ulanowie aresztowano ponad 70 ludzi, w sąsiednim Przędzelu 18, w Nisku 7. Aresztowanych wywożono przeważnie do Borowicz.
Wielu z nich nie powróciło. Rozpoczęły się równocześnie aresztowania przez PUBP i WUBP zwłaszcza wśród środowisk akowskich i powracających zdemobilizowanych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Grupy akowskie, które uniknęły aresztowań, wobec nowego terroru okupacyjnego tworzą nowe oddziały partyzanckie jak np. oddział "Wołyniaka", "Tarzana" i inne. Nieliczne i małe oddziały są stopniowo likwidowane przez oddziały KBW i UB. Mieszkaniec Niska młody Tadeusz Gajda ps. "Tarzan" został ujęty w okolicy Tarnowa i stracony. Stracony został również jego ojciec ujęty w Mielcu przez UB.
Na terenie Niska powstaje organizacja WIN, której członkowie zostają aresztowani w październiku 1946 i bądź zamordowani, bądź skazani na długie lata więzienia. Zostaje aresztowany i stracony Adam Mirecki "Adaś", były dowódca okręgu Lublin NOW. Tragiczny los opisywanych wyżej spotkał wielu innych działaczy patriotycznych i członków organizacji niepodległościowych.

30 lipca 1944r. początek powojennego rozwoju miasta Niska. Rozbudowało się ono znacznie. Do 1973 roku Nisko było miastem powiatowym, kiedy to włączono go do nowo powstałego powiatu Stalowa Wola. Od 1975r. stało się siedzibą władz miejsko-gminnych. Podczas kolejnej reformy administracyjnej na skutek społecznych protestów i poparcia okolicznych gmin od 1 lutego 1991r. ustanowiono w Nisku siedzibę Urzędu Rejonowego, który obejmował 8 gmin: Bojanów, Harasiuki, Jarocin, Jeżowe, Krzeszów, Nisko, Rudnik, Ulanów.

Od 1 stycznia 1999 roku Nisko jest siedzibą powiatu.
Powiat Niżański usytuowany jest w Kotlinie Sandomierskiej, w województwie podkarpackim stanowi lokalną wspólnotę samorządową tworzoną przez mieszkańców powiatu oraz terytorium obejmujące: gminę Nisko, Rudnik n/Sanem, Ulanów, Harasiuki, Jarocin, Jeżowe, Krzeszów.

tekst: dr Jerzy Milik